Krzyżanka (wzgórze)

---

Zagospodarowanie

Na samym szczycie wspomnianego wzgórza znajduje się zabytkowa wieża widokowa, która została zbudowana w 1888 roku i osiąga wysokość 31,5 m. Właśnie na tej wieży zlokalizowana jest stacja nadawcza, odpowiedzialna za transmisję sygnału dwóch różnych stacji radiowych.

Kolejnym ważnym punktem na Krzyżance jest kaplica, w której znajduje się obraz Matki Bożej Trzykroć Przedziwnej. Została ona poświęcona 1 czerwca 1991 roku przez papieża Jana Pawła II. Warto podkreślić, że sanktuarium Matki Bożej Trzykroć Przedziwnej pełni szczególną rolę jako sanktuarium diecezjalne, które nawiązuje do średniowiecznej tradycji kultu związanego z Górą Chełmską. Opiekę nad kaplicą sprawuje Ruch Szensztacki.

Na tym wzgórzu można również zobaczyć imponujący głaz granitowy, który waży aż 10 ton. Jest to pomnik, który upamiętnia powstańców listopadowych. Na głazie umieszczono krzyż, orła w koronie, który nawiązuje do okresu powstania, dwa herby Koszalina oraz plakietkę z napisem „Civitas Christiana”.

Domostwo wczesnośredniowieczne

Literatura dotycząca Gór Chełmskiej koncentruje się w dużej mierze na obszarze wzgórza Krzyżanka. W oparciu o jedno znalezisko – neolityczny toporek na wzniesieniu Czubatka – pierwotnie sądzono, że początki praktyk religijnych na tym miejscu mogły sięgać czasów neolitu. Jednak wystąpienie czternastu fragmentów ceramiki łużyckiej, przy jednoczesnym braku jakichkolwiek obiektów archeologicznych i warstw z tego okresu, wyklucza możliwość odniesienia tych praktyk do końca epoki brązu oraz epoki żelaza, a tym samym odrzuca tę datację w kontekście religijnym dla Krzyżanki.

W 1966 roku Henryk Janocha dostarczył cennych informacji na temat wczesnośredniowiecznego osadnictwa w tym regionie, opierając się na odkryciu trzech jam paleniskowych, z których każda zawierała ślady spalenizny oraz zabytki ruchome, takie jak ceramika, krzesiwa oraz różnego rodzaju narzędzia. Zauważył on, że znaki osadnictwa na wzgórzu zostały znacznie osłabione przez intensywne użytkowanie Góry Chełmskiej w czasach średniowiecznych. Z analizy zebranych materiałów, a także braku dowodów na osadnictwo mieszkalne oraz dostęp do wody, Henryk Janocha sformułował hipotezę, że wczesnośredniowieczne ślady osadnicze na Krzyżance wiążą się z istniejącym tam ośrodkiem kultu pogańskiego Pomorzan.

W 1974 roku Janocha ustalił, że na Krzyżance istniało drewniane domostwo, które zostało odkryte w 1961 roku. Domostwo to charakteryzowało się paleniskiem kamiennym o średnicy około 40 cm oraz dodatkowym paleniskiem położonym 14 metrów od pozostałości pierwszego. Oprócz tego, zidentyfikowano także siedem jam paleniskowych, które w układzie przestrzennym miały skłonność do tworzenia kolistego układu wokół szczytu wzgórza, gdzie znajdowało się domostwo. Na podstawie tych odkryć, Janocha doszedł do wniosku, że pozostałości domostwa z dwoma paleniskami mogły stanowić resztki kąciny pogańskiej, funkcjonującej od połowy IX wieku aż do końca XII wieku.

Wcześniej, profesor Kowalenko zasugerował, że klasztor norbertanów w Białobokach mógł naśladować św. Ottona, wznosząc kaplicę na Górze Chełmskiej, tak jak on sam chrystianizując Pomorze na początku XII wieku, zwykle założył kościoły w miejscach, gdzie wcześniej znajdowały się pogańskie kąciny.

Paulus Schulz, koszaliński nauczyciel, który w 1906 roku rozpoczął pierwsze badania archeologiczne na Krzyżance, stwierdził, że na jej szczycie znajdował się święty gaj, w którym Germanie składali ofiary Wate. Z kolei Słowianie mieli wznieść gontynę, znaną również jako chram, w celu odprawiania obrzędów. Natomiast Andrzej Kuczkowski podważa istnienie kąciny, sugerując, że mogły to być jedynie budowle pomocnicze w obrębie terenów sakralnych lub miejsca spotkań typu wiecowego.

W 2003 roku Departament Ochrony Zabytków w Ministerstwie Kultury wskazał, że odkryte relikty archeologiczne nie potwierdzają religijnego charakteru Góry Chełmskiej przed wprowadzeniem chrześcijaństwa na Pomorzu Zachodnim.

Historia

„W okresie przełomu XII i XIII wieku wzniesiono kaplicę, która była poświęcona Najświętszej Marii Pannie, na wzgórzu Krzyżanka. Choć nie istnieją dokładne informacje na temat daty jej budowy, istnieją dokumenty wskazujące, że przed nadaniem praw miejskich dla wsi Koszalin w 1266 roku, na Górze Chełmskiej już w 1263 roku istniała kaplica z proboszczem, będąca znanym miejscem pielgrzymkowym. Kaplica ta charakteryzowała się wieżą, która była oświetlana nocą i pełniła funkcję latarni morskiej dla żeglarzy.

W 1287 roku biskup kamieński, Herman von Gleichen, ustanowił w Koszalinie żeński klasztor cysterek według reguły benedyktyńskiej, oddając im w pieczę kaplicę na Krzyżance. W 1395 roku biskup Jan z Kamienia nadał kaplicy prawo do udzielania odpustów, co zostało potwierdzone w kolejnych latach, tj. 1396, 1399, 1401, 1410 oraz 1427. Według źródeł historycznych, najwyższe nasilenie pielgrzymek miało miejsce między 1414 a 1485 rokiem.

Niestety, kaplica uległa zniszczeniu w latach 1532–1533, po tragicznym pożarze, który miał miejsce w 1530 roku. W 1829 roku, podczas prac związanych z budową pomnika na Krzyżance, odkryto liczne groby szkieletowe. W latach 1904–1905, na zlecenie koszalińskiego nauczyciela Paula Schultza, przeprowadzono szczegółowe badania archeologiczne, które ujawniły fundamenty kaplicy mającej formę krzyża oraz prostokątnej budowli, znajdującej się 6 metrów na zachód od kaplicy. Znaleziono także resztki monet i ludzkie szkielety.

W sąsiedztwie obecnej wieży widokowej, znajdował się pomnik w formie krzyża, zaprojektowany przez Karla Friedricha Schinkla, mający na celu upamiętnienie żołnierzy, którzy polegli w wojnie napoleońskiej. Był to monumentalny krzyż osadzony na kamiennym cokole, który został odsłonięty w 1829 roku, lecz został zburzony pod koniec lat 60. XX wieku.

Na koniec, 29 listopada 2005 roku, przy wejściu do sanktuarium maryjnego dokonano odsłonięcia pomnika „Drogi do Wolności”, poświęconego powstańcom listopadowym. Była to inicjatywa mająca na celu upamiętnienie pobytu polskich emigrantów w Koszalinie po upadku tego powstania.”

Oronimia

W 1883 roku Słownik geograficzny ukazał Krzyżankę, opisaną pod niemiecką nazwą Fahnenberg, jako fragment Góry Chełmskiej (niem. Golenberg),

co podkreśla jej znaczenie w kontekście lokalnej geografii. W 1949 roku, władze wprowadziły oficjalnie nazwę Krzyżanka, zastępując tym samym wcześniejszą, niemiecką nazwę Kreuz-Berg.

---

Oceń: Krzyżanka (wzgórze)

---